Γιατί οι άνθρωποι στις στιγμές μιας μεγάλης κοινωνικής αναστάτωσης αποθησαυρίζουν κωλόχαρτα; Πρωτόγνωρα απενοχοποιημένοι για την απληστία τους! Ποιος να είναι ο λόγος που πολυσυσκευασίες του συγκεκριμένου προϊόντος, στοιβάζονται στα καρότσια, με το ταλέντο του δεξιοτέχνη παίχτη Tetris; Αγανακτούμε βλέποντας σκηνές στη τηλεόραση όπου συνάνθρωποι μας, σαν ανενδοίαστες ακρίδες  ορμούν στα ράφια των σουπερμάρκετ. Μας τρομάζει η σιγουριά με την οποία επιδίδονται σε αυτή τη σπατάλη και αρπαγή. «Λες να ξέρουν κάτι;». Ο φόβος ερεθίζει ακόμη περισσότερο το ηθικό μας αισθητήριο. Πως είναι δυνατό να κοιτάζουν αποκλειστικά και στη συγκεκριμένη περίπτωση κυριολεκτικά, τον κώλο τους; 

Το να προστρέξουμε για μια εξήγηση στον συνήθη ύποπτο, την ανθρώπινη ηλιθιότητα, είναι παρηγορητικό(μάλλον επειδή μας απαλλάσσει από αυτή) αλλά μας φαίνεται ελάχιστα επαρκές. Επίσης η ιδέα ότι οι άνθρωποι αποθησαυρίζουν γιατί έτσι αισθάνονται ασφαλείς σε περιόδους κρίσης και πραγματικής ή φαντασιωσικής έλλειψης, είναι μάλλον σωστή αλλά παραβλέπει το πραγματικά σκανδαλώδες: Γιατί Κωλόχαρτα; 

Όσο και αν ακούγεται κακόγουστη η αναλογία με το σήμερα, το χαρτί υγιεινής ήταν μια εφεύρεση των Κινέζων, και το χρησιμοποιούσαν από τον 2^οαιώνα, ωστόσο η χρήση του δεν διαδόθηκε(!) στη Δύση. Εμείς χρειάστηκε να περιμένουμε περίπου μέχρι τις αρχές του 20^ουαιώνα αν και το γνωστό μας ρολό παρουσιάστηκε ως εφεύρεση και μάλιστα ως προϊόν θεραπείας των αιμορροΐδων από τον Αμερικανό JosephGayettyτο 1857(RichardSmyth: Wipingup, NewScientist, 22\29 December2012). Μέχρι τότε κάναμε ότι μπορούσαμε με μαλλί, φύλλα, γρασίδι, πέτρες, άμμο, βρύα, χιόνι…

Αυτός ο αθώος, μαλακός, ολόλευκος συνήθως, κύλινδρος χαρτιού, φαίνεται πως είναι κάτι πολύ περισσότερο από «κωλόχαρτο». Πρόκειται για ένα απλό αντικείμενο, με πολύ καθορισμένη και διαρκώς ανανεούμενη θέση στο χώρο, που ωστόσο δύναται να μεταμορφωθεί ανάλογα με τις ανάγκες μας. Σε χαρτομάντηλο για τις μυτούλες των μικρών, σε καθαριστικό επιφανειών, σπάνια σε σημειωματάριο, πιο συχνά σε παιχνίδι για το σκύλο. Κατά μία έννοια είναι ένα προϊόν βασικό. Μπορείς με απόλυτη εμπιστοσύνη να περιμένεις πως θα το βρεις σε κάθε σπίτι. Η απλότητα του αυτή, το καθιστά σήμα του τρέχοντος πολιτισμού. Και είναι ο βασικός εκπρόσωπος του, στο πιο μεταιχμιακό(liminal) σημείο της καθημερινότητας μας: τη τουαλέτα. 

Ας σκεφτούμε τις επισκέψεις μας στη τουαλέτα, ως ένα καθημερινό τελετουργικό, όπου το ανθρώπινο ζώο καλείται να ξεφορτωθεί το «κακό», και καθαρό να επιστρέψει στις υπόλοιπες κοινωνικές ή ατομικές μέριμνες. Το χαρτί της τουαλέτας μας καθαρίζει από οτιδήποτε είναι βρώμικο, ανθυγιεινό και κάκοσμο. Θυσιάζεται πρόθυμα στο καλαθάκι των σκουπιδιών, συγκρατώντας εκείνο που εμείς δε θέλουμε καν να αγγίξουμε. Το κωλόχαρτο με αυτή του τη λειτουργία συμπυκνώνει όλα αυτά που θεωρούμε πίστη στον ανθρώπινο πολιτισμό. Όλα εκείνα που συγκρατούν την εμπιστοσύνη μας στη πρόοδο, τη δημόσια υγεία, την τάξη και τη καθαριότητα. 

Ποιος ξέρει; Ίσως το τελετουργικό της τουαλέτας, αποκτά εμμονικά χαρακτηριστικά, σε περιόδους που οι βεβαιότητες δείχνουν να καταρρέουν. Μετατρέπεται σε ένα από τα λίγα διαθέσιμα τελετουργικά ανανέωσης της επαφής μας με τον πολιτισμό. Ιδιαίτερα όταν ο πολιτισμός δείχνει να ψυχορραγεί. Ίσως η αγριότητα της επιθυμίας μας να το διασφαλίσουμε σε αφθονία, δεν αποκαλύπτει τίποτε άλλο από το φόβο μας για την δική μας παλινδρόμηση στην αγριότητα. Ίσως οι φαντασιώσεις «Αποκάλυψης», η επιδημία εικόνων του τέλους, να το μετατρέπουν συμβολικά σε ιερό φυλαχτό που θα καθυστερήσει την προφητεία για την καταστροφή του πολιτισμού… ιδιαίτερα μέσα μας…    

Φαίνεται πως στις στιγμές που διαταράσσεται η συνήθης κοινωνική συνέχεια από έναν ασύμμετρα μεγάλο ή επικίνδυνα μικροσκοπικό εχθρό, ο ανθρώπινος νους, δοκιμάζεται στις αντοχές του να διατηρήσει την ικανότητα στη φαντασία. Ο φόβος της εξωτερικής και εσωτερικής κατάρρευσης, ενεργοποιεί την καταφυγή μας στα πιο απλοϊκά σενάρια νοηματοδότησης. Η κατάρρευση της φαντασίας μας, ενεργοποιεί εμμονικές κινήσεις εξορκισμού του κακού. Φυλακίζει την περιέργεια μας για το άγνωστο, μέσα σε σαδιστικά παιχνίδια θύτη και θύματος. «Ποιος ζει και ποιος πεθαίνει». Το χαρτί της τουαλέτας, ένα φθηνό, βασικό προϊόν, και με την ιδιότητα να μας καθαρίζει από τα συναισθηματικά κόπρανα του πανικού, φαίνεται να λειτουργεί σαν ανακουφιστική υπενθύμιση πως συνεχίζουμε να είμαστε άνθρωποι- τουλάχιστον όχι θύματα. Με κομπασμό τρέχουμε στα ταμεία να πληρώσουμε ανακουφισμένοι το απόκτημα μας. Αλαζονικά αδιάφοροι για τις περιπέτειες του πισινού μας.  

Πιθανολογούμε πως όταν κάποιος γυρίζει στο σπίτι του και τοποθετεί με δυσκολία στα ντουλάπια τα δεκάδες ρολά, θα νιώθει λίγο ή πολύ σα να κέρδισε το Τζόκερ. Και σε αυτό το σημείο θα υποστηρίξουμε κάτι λίγο περίεργο: Πως το κωλόχαρτο σε τέτοιες συνθήκες αποκτά μια λειτουργία που μοιάζει με εκείνη του χρήματος. Και τα δύο είναι χαρτιά. Και τα δύο είναι καθαρά. Είναι μπελάς όταν βρωμίζουν. Το κωλόχαρτο μας καθαρίζει από τα απομεινάρια της ανάγκης. Το ξόδεμα του όταν το χρησιμοποιήσουμε, σβήνει προσωρινά την αίσθηση πως είμαστε ατελείς. Πόσο μοιάζει με το χρήμα που το χρειαζόμαστε σε αφθονία για να σβήσουμε το φόβο μας μπροστά στη μη ικανοποιημένη ανάγκη. Υπόσχονται περιέργως και τα δύο καταφύγια ευτυχίας και αποκτούν ακόμη μεγαλύτερη αξία, όταν λείπουν στους άλλους. Μαγικά χαλιά δραπέτευσης από την απογοήτευση, ιδιαίτερα όταν εκείνη φορτίζεται από το φόβο απώλειας της αξιοπρέπειας. «Αν ήμουν πλούσιος…», έστω και σε κωλόχαρτο.

Το κείμενο αυτό δεν είναι καθόλου μια απόπειρα δικαιολόγησης της αδιαφορίας για τον συνάνθρωπο μέσα από το εγωκεντρικό στοκάρισμα προϊόντων που όλοι έχουμε ανάγκη. Αντιθέτως προσπαθήσαμε να το κατανοήσουμε ως μια διεστραμμένη απόπειρα διασφάλισης της ανθρωπιάς μας. Καταδικασμένη να αποτύχει βεβαίως. Διότι το κωλόχαρτο είναι αδύνατο να μας προστατεύσει από τα σκατά μας: το φόβο, το φθόνο, την απληστία κτλ. Σε αντίθεση με τον περιβόητο ιό, ο μόνος τρόπος να προστατευτούμε από τη ψυχική μόλυνση ανεπεξέργαστων και βίαιων συναισθημάτων είναι η αποφυγή της απομόνωσης. Είναι η συναισθηματική ειλικρίνεια και το μοίρασμα της μοναχικής μας αδυναμίας. Είναι ίσως η διαπίστωση πως είμαστε ο ένας το καλύτερο κωλόχαρτο για τον άλλο.

Από το Νίκο Ρούσσο και το Θοδωρή Δρούλια

Πηγή φωτογραφίας: metro.co.uk