Φανταστείτε, ένα δροσερό καλοκαιρινό βράδυ, μιας ευχάριστης παρέας που απολαμβάνει ένα ωραίο δείπνο με μπόλικο καλό κρασί και ίσως μια ενδιαφέρουσα συζήτηση για κάποιο πολύ σπουδαίο θέμα. Φανταστείτε τώρα, να διακόπτεται η ευδαιμονία των προνομιούχων αυτών ανθρώπων από έναν βίαιο και παράλογο θάνατο. Θα έμοιαζε λίγο με κλασικό αστυνομικό μυθιστόρημα, αν ο νεκρός δεν ήταν τίποτα παραπάνω από μια νυχτοπεταλούδα. Aφού πραγματοποίησε μερικούς αγωνιώδεις κύκλους γύρω από τη λάμπα που φώτιζε την αφθονία τους, τελικά πέφτει πάνω της και χάνεται άδοξα από τη ζωή, εν μέσω παγερής αδιαφορίας και ίσως μερικών μνησίκακων χαχανητών. Η νυχτοπεταλούδα περνάει, όπως και τόσες άλλες, στη λήθη, όπως πιστεύουμε ότι αρμόζει στο σύνολο των πεταλούδων αλλά και, παραδόξως, σε ένα μεγάλο σύνολο ανθρώπων.

Προφανώς, δεν έχουμε να κάνουμε με μια υπόθεση που θα έπρεπε να αναλάβει κάποιος ταλαντούχος ντετέκτιβ, μπορούμε να σκεφτούμε όμως, το άμεσο δεδομένο μας. Γιατί, η πεταλούδα αυτοκτόνησε; Γιατί δεν επέλεξε να πέσει από έναν γκρεμό, ή στις ρόδες ενός αυτοκινήτου, αντί να εισβάλλει στη ζωή μας προσπαθώντας να μας χαλάσει το βράδυ; Φυσικά θα μπορούσαμε να υποθέσουμε πως εξαναγκάστηκε σε αυτοκτονία ή πως πρόκειται για βομβιστή αυτοκτονίας όμως, αυτά απαιτούν, ή ανακρίσεις ή καλές γνώσεις γεωστρατηγικής. Η απάντηση, ευτυχώς, είναι πιο απλή και εμάς τουλάχιστον μας προκαλεί μια νέα συμπάθεια για το εύθραυστο είδος των πεταλούδων. Τι συνέβη;

Κάποια έντομα, περισσότερο μάλλον κιόλας, αυτά που είναι δραστήρια κυρίως τη νύχτα, προκειμένου να προσανατολίζονται στο χώρο, διαθέτουν έναν συγκεκριμένο μηχανισμό ώστε να προσαρμόζονται στην προσφορά του φωτός της Σελήνης. Όταν το φως της πέφτει στο μάτι του εντόμου, πέφτει φυσικά υπό συγκεκριμένη γωνία, ανάλογα με τη θέση του. Όταν το έντομο λοιπόν, επιθυμεί να κρατήσει μια σταθερή πορεία στο χώρο, δεν έχει παρά να κρατά τη γωνία αυτή σταθερή, στηριζόμενο στη σταθερότητα εμφάνισης της Σελήνης μα και στη μεγάλη απόστασή της. Αν μια αναμμένη λάμπα δημιουργήσει την παραπειστική πληροφορία πως είναι η Σελήνη, η τραγωδία δύσκολα θα αποφευχθεί. Ο ίδιος μηχανισμός θα μπει σε λειτουργία, όμως η γωνία πρόσληψης του φωτός θα αλλάζει απότομα εξ ΄ αιτίας της μεγάλης εγγύτητας της ίδιας της πεταλούδας και της λάμπας. Το αποτέλεσμα θα είναι το δύστυχο έντομο να προσπαθήσει να διορθώσει την πορεία του με βάση κάτι που είναι, σε σχέση με τη Σελήνη, πάρα πολύ κοντά του και αν μπούμε για λίγο στη θέση του, η εξέλιξη είναι απόλυτα προβλέψιμη. Θα αναγκαστούμε να κάνουμε κύκλους νομίζοντας πως κρατούμε σταθερή πορεία, μέχρι τον αναπόφευκτο θάνατο. Αυτό, νομίζω, συνοψίζει και τη ζωή αρκετών συνανθρώπων μας ή ακόμα και κοινωνιών.

Ακόμα και αν αυτή η υπόθεση δεν ισχύει στο ακέραιο, αν συμβάλλουν και άλλοι παράγοντες, ή ακόμα και να μην ισχύει, είναι σίγουρο πως άλλες εξηγήσεις έχουν την ίδια δομή με αυτή. Το πώς ένας οργανισμός που έχει συγκεκριμένες δυνατότητες και πλεονεκτήματα τα εκμεταλλεύεται για να συνεχίσει να ζει. Για τη δαρβινική επίρρωση του ζητήματος, πώς η φυσική επιλογή ευνοεί χαρακτηριστικά και μηχανισμούς, οι οποίοι είναι καταλληλότεροι για την επιβίωση σε συγκεκριμένα περιβάλλοντα.

Η άμοιρη πεταλούδα ήταν εγκλωβισμένη να είναι ειλικρινής με τον εαυτό της. Από μια άποψη, ο δογματισμός της την σκότωσε, αφού είναι πιθανό να μην υπάρχει μηχανισμός διάκρισης λάμπας και Σελήνης μια και οι λάμπες ή, τέλος πάντων, εναλλακτικές πηγές φωτός, δεν έχουν εμφανιστεί πάρα πολύ καιρό πάνω σ ΄ αυτόν το μάταιο κόσμο. Η πεταλούδα βρίσκεται αρκετό καιρό στο κουρμπέτι και έχει κάθε δικαιολογία να είναι δογματική.

Μας δίνει πάντως την ευκαιρία, με την εντυπωσιακή της θυσία, να σκεφτούμε, πώς η ενστικτώδης συμπεριφορά των έμβιων οργανισμών, που είναι κατασκευασμένη να υπηρετεί τη ζωή τα οδηγεί, σε συγκεκριμένες συνθήκες στο θάνατο. Γιατί μια ενστικτώδης συμπεριφορά μπαίνει εμπόδιο στο άλλο ένστικτο, αυτό της «αυτοσυντήρησης»; Αν και δεν υπάρχει εύκολη απάντηση εμείς θα σημειώσουμε πως, ο όρος «ένστικτο» από μόνος του είναι λίγο προβληματικός, γι ΄ αυτό προτιμούμε τον όρο αρχετυπικές συμπεριφορές γιατί μας περιγράφουν πιο ικανοποιητικά το παράδοξο της ζωής. Λαμβάνοντας υπόψη μας μια βασική διαφορά μεταξύ των ανθρώπων και των ζώων, μπορούμε ίσως, να αρχίσουμε να κατανοούμε και την πεταλούδα αλλά και εμάς που έχουμε την ικανότητα αποφεύγουμε τέτοιες επικίνδυνα ωμές αντιδράσεις προς το περιβάλλον.

Είναι ανάγκη να σκεφτούμε σε τι διαφέρουμε από την πεταλούδα και πιο γενικά, από τα ζώα. Από το παράδειγμά μας μπορούμε αμέσως να συμπεράνουμε την ιδιαιτερότητα της ανταπόκρισης που έχουν τα ζώα στην επαφή τους με το περιβάλλον. Αυτή η ιδιαιτερότητα, είναι ο αναλογικός τρόπος με τον οποίο λαμβάνουν αλλά και δίνουν πληροφορίες στον κόσμο. Δεν αναγνωρίζουν διαφορές, παρά μόνο ομοιότητες και διαφορές βαθμού. Αν μπορούσαν να κάνουν διακρίσεις θα χρειάζονταν το εργαλείο της Γλώσσας. Αυτό σημαίνει, για παράδειγμα, πως τα ζώα δεν έχουν κανένα τρόπο να δηλώσουν «ΔΕΝ ΘΑ ΣΟΥ ΕΠΙΤΕΘΩ» επειδή στον αναλογικό τρόπο επικοινωνίας είναι πρακτικά αδύνατον να υπάρξει αναπαράσταση του «ΔΕΝ». Έτσι, αυτό που μπορεί να παρατηρηθεί είναι το εξής: ένα ζώο, αν δεν θέλει να επιτεθεί σε ένα άλλο, πρέπει να ξεκινήσει τη διαδικασία της επίθεσης, να πράξει την τελετουργία αλλά την κατάλληλη στιγμή να τη σταματήσει. Το «ΔΕΝ» αντικαθίσταται απλά από την παύση παροχής θετικών πληροφοριών. Αυτό, είναι κάτι που μπορεί να έχουμε όλοι παρατηρήσει, ειδικά όταν ερχόμαστε σε επαφή με έναν σκύλο για τον οποίο, μια ένδειξη ότι η σχέση που θέλουμε να οικοδομήσουμε μαζί του είναι φιλική, είναι να βάλουμε το χέρι μας μέσα στο στόμα του. Ο σκύλος αν δεν αντιληφθεί απειλή, θα μας δηλώσει την πρόθεσή του να μην επιτεθεί, δαγκώνοντας απαλά και παιχνιδιάρικα το χέρι μας αποφεύγοντας να χρησιμοποιήσει όλη την, πιθανώς επικίνδυνη, δύναμή του. Μετά από αυτό, ίσως να μας δηλώσει τις καλές του προθέσεις, αποκαλύπτοντας τα πιο ευάλωτα μέρη του σώματός του, ξαπλώνοντας ανάσκελα αναμένοντας φυσικά την αναλογική επικοινωνία από μέρους μας. Αν δεν βλάψουμε τα ζωτικά του μέρη, επιβεβαιώνει την μη απειλητική φύση της σχέσης μας και μπορούμε να προχωρήσουμε στο να του πετάμε μπαλάκια. Όπως βλέπουμε, οι πληροφορίες αυτής της συναλλαγής ήταν μόνο θετικές και το μόνο που ήταν ικανό να μας βοηθήσει να βγάλουμε συμπέρασμα, εμάς αλλά και τον σκύλο, ήταν οι διαφορές βαθμού και οι αναλογίες με την επίθεση.

Από την άλλη, η χαρακτηριστική ανθρώπινη επικοινωνία, κυριαρχείται από ψηφιακή παροχή ή λήψη πληροφοριών. Ο ψηφιακός τρόπος μας βοηθά να κάνουμε πολύ λεπτές διακρίσεις στο περιβάλλον, βάζοντας σαφή όρια ανάμεσα στα αντικείμενα, τις σχέσεις, τις έννοιες, ώστε να μπορούμε να δηλώσουμε το πολύ σημαντικό «το Α δεν είναι το Β». Στο παράδειγμα με την πεταλούδα, είναι προφανές πως το πρόβλημά της είναι το γεγονός πως δεν έχει τρόπο να δηλώσει πως «Η λάμπα ΔΕΝ είναι η Σελήνη». Φυσικά οι άνθρωποι δεν χρησιμοποιούν μόνο την ψηφιακή επικοινωνία αλλά και την αναλογική, ίσως και πολύ περισσότερο απ ΄ ότι θα μπορούσαμε να φανταστούμε. Κατά τη γνώμη μας, πολλά ανθρώπινα προβλήματα που συνοδεύονται από πολύ πόνο προκαλούνται από σφάλματα μετάφρασης του ενός τρόπου στον άλλο.

Ο Αλμπέρ Καμύ έλεγε πως, υποφέρουμε επειδή, στη νοσταλγία μας για σαφήνεια συναντούμε την πεισματική άρνηση του κόσμου να μας την προσφέρει. Ερμηνεύοντας τον λίγο, την πεισματική άρνηση του ανθρώπινου κόσμου να αγκαλιάσει την πραγματικότητα αυτού που είμαστε. Νοσταλγούμε μια σαφήνεια από την οποία είμαστε ανεπανόρθωτα αποκομμένοι και ο μόνος τρόπος να την πλησιάσουμε είναι οι μύθοι, η τέχνη, το φλερτ, τα συμπλέγματα και ότι άλλο μπορεί να σκεφτεί κανείς σαν ανθρώπινο, πολύ ανθρώπινο. Συμπλέγματα είπαμε; Τι σχέση μπορεί να έχει μια κατάσταση με την οποία είναι αντιμέτωπος κάθε θεραπευτής στην πρακτική του, με το θάνατο μιας νυχτοπεταλούδας; Μόνο η αλαζονεία στέκεται εμπόδιο να δούμε αυτή τη σχέση. Μόνο η αυτολύπηση στέκεται εμπόδιο να δούμε το μεγάλο πλεονέκτημα που έχουμε σε σχέση με μια ταπεινή νυχτοπεταλούδα. Το σύμπλεγμα. Για να είμαστε ακριβείς, το μόνο που βρίσκεται ανάμεσα σε εμάς και έναν τραγικό θάνατο είναι αυτό. Τα συμπλέγματα είναι ένα καλειδοσκόπιο από αναπαραστάσεις σχέσεων, συναισθημάτων, εικόνων που δημιουργούμε με ψηφιακό υλικό για να χωρέσουμε μια εντελώς άχρονη και άλογη πραγματικότητα. Αυτή, των βαθιά εγγεγραμμένων σφραγίδων της φύσης, των αρχετύπων. Από μια άποψη, τα συμπλέγματα είναι οι απόγονοι και εκπρόσωποι των αρχετύπων και επί της ουσίας, η μοναδική τους ευκαιρία να μιλήσουν. Η προσωπική μας μυθολογία θα αποκαλύψει τον μοναδικό τρόπο που τα αρχέτυπα θα μιλήσουν στον καθένα ξεχωριστά και κατά κανένα τρόπο δε θέλουν να μείνουν στο σκοτάδι. Το περίεργο είναι, πως τα αρχέτυπα έχουν την εξουσία όταν δεν έχουν Λόγο. Το παρήγορο είναι πως μπορούμε να ανοιχτούμε στις απόπειρες μετάφρασης. Δεν είναι απαραίτητο να χαθούμε σα την πεταλούδα για να ολοκληρωθεί αυτό που το αρχέτυπο θέλει να πει, αρκεί όμως να μην παραμελούμε τη γλώσσα του. Πόσες φορές έχουμε ακούσει για ανθρώπους που εγκλωβισμένοι στις προσδοκίες των γονιών τους περνούν ολόκληρες ζωές γεμάτες δυστυχία και ενοχές; Τι συνέβη σε αυτές τις ανθρώπινες πεταλούδες; Μαγεμένες από τη δύναμη ενός νοήματος που δεν ελέγχουν και δε μπορούν να αλλάξουν μπερδεύουν πάντα τα αντικείμενα του κόσμου με παντοδύναμες εικόνες που άλογες, εξουσιάζουν και καθηλώνουν στην ακινησία. Ίσως, να μην είχαν την ευκαιρία να μιλήσουν και η δημιουργία ενός προσωπικού νοήματος βρήκε πρόωρο θάνατο. Δε χρειάζεται να κάνουμε μόνοι μας, τη δουλειά του αναπόφευκτου βιολογικού μας τέλους. Ίσως, μια νέα εκτίμηση για την πραγματικότητα των συμπλεγμάτων μας να είναι απαραίτητη και ίσως το γεγονός πως υποφέρουμε να είναι η πιο επαναστατική διάσταση της ύπαρξης μας. Γιατί να μη φανταστούμε πως μπορούμε να ανοιχτούμε στον παράδοξο, ποιητικό τρόπο που το ασυνείδητο μιλάει αλλά που μόνο εμείς είμαστε ικανοί να τον ακούσουμε; Γιατί να μην απολαύσουμε τη στιγμή που τα αρχετυπικά ασυνείδητα μηνύματα ενσωματώθηκαν στο νόημα που δίνουμε στον κόσμο κάνοντας τον πιο πλούσιο; Αναμένουμε πάντα τη διαταραχή του νοήματος που φτιάξαμε αλλά το ότι μπορούμε και μιλάμε γι ΄ αυτό είναι η σωτηρία μας. Παραφράζοντας έναν άλλο ταλαντούχο άνθρωπο: Ο πολιτισμός μπορεί να είναι πηγή ευτυχίας.

Δρούλιας Θοδωρής – Ψυχολόγος