“Αισθάνομαι σαν να αντικαταστάθηκα από εμένα”. Παράδοξη έκφραση, δεν είναι; Είναι κάτι που στην πραγματικότητα έχω ακούσει, όταν κάποιος θέλησε να μου περιγράψει το βίωμα της προσωπικής αλλαγής. Μου προξένησε πολύ μεγάλη εντύπωση αφενός γιατί με έβρισκε σύμφωνο και αφετέρου γιατί περιέγραψε με πολύ μεγάλη οικονομία κάτι που δε μπαίνει πολύ εύκολα σε λέξεις. Το να νιώθεις την αλλαγή τις περισσότερες φορές σημαίνει να μην ξέρεις ούτε πότε, ούτε και πως έγινε. Μένει λίγο μυστήριο. Περισσότερο αφήνει ένα συναίσθημα πληρότητας παρά μια σαφή θεωρία για το τι είναι.

Πως κάτι λοιπόν αντικαθιστά τον εαυτό του; Ειδικά όταν μιλάμε για την Ψυχοθεραπεία, πως κάποιος που αλλάζει ΔΕΝ χάνει την αίσθηση της ταυτότητάς του; Ή αντίστροφα, πως διατηρούμε την αίσθηση πως είμαστε τα ίδια πρόσωπα αλλά αλλαγμένα; Όσοι έχουν εμπειρία από μια θεραπευτική διαδικασία θα θυμούνται ίσως τις φορές που κλονίστηκε η αίσθηση της πραγματικότητάς τους, απειλώντας με τον αφανισμό της ταυτότητας. Όταν είμαστε κοντά στην αλλαγή, ο ίδιος μας ο εαυτός μπορεί να φανεί απειλητικός και ξένος. Όταν είμαστε κοντά στην αλλαγή ίσως και οι άλλοι να φαντάζουν τέρατα. Κάποιες φορές καταλαβαίνουμε πως δεν είμαστε κύριοι του εαυτού μας, είμαστε μέρος μιας ιστορίας που δε φτιάξαμε και ίσως ποτέ δεν επιδιώξαμε, παρόλο που δηλώσαμε πίστη σε αυτή. Κάποιες φορές ζούμε τη μοίρα κάποιου άλλου.

Η σωματική μας ύπαρξη βρίσκεται μέσα σε αυτή την παράδοξη πραγματικότητα καθημερινά. Εκατομμύρια κύτταρα αντικαθίστανται από όμοια τους τα οποία εξασφαλίζουν τη σταθερότητα της παρουσίας μας στον κόσμο. Τα γονίδια προσφέρουν όλες τις απαραίτητες διαδικασίες για τη συνέχιση της ζωής αλλά και παραδόξως την εξασφάλιση του θανάτου.

Πως όμως αυτό μεταφέρεται και στην ψυχική πραγματικότητα αφού δε γνωρίζουμε, τουλάχιστον μέχρι τώρα, κάτι ανάλογο με τη δύναμη των γονιδίων; Δε φαίνεται να υπάρχουν γονίδια που να εξασφαλίζουν την αντικατάσταση της εικόνας που έχουμε για τον εαυτό μας από μια άλλη. Κυρίως αυτό που θα μας ενδιέφερε, είναι πως αντικαθιστούμε μια γερασμένη εικόνα με μια νέα, η οποία παρ΄ όλα αυτά δεν βιώνεται σαν εισβολή του έξω κόσμου στον εσωτερικό. Το γεγονός πως τις περισσότερες φορές η αλλαγή δεν εμφανίζεται τελικά σαν ένας επικίνδυνος εισβολέας αλλά μια συνεπής συνέχεια της παρουσίας μας, είναι κατά την γνώμη μου η απόδειξη πως επί της ουσίας δεν υπάρχει ούτε “εσωτερικό” ούτε “εξωτερικό”. Ζούμε στο ενδιάμεσο και εκεί αλλάζουμε. Αυτό που κάνει την αλλαγή και συνεπώς την θεραπεία εφικτή είναι πως δεν είμαστε κυρίαρχοι των εικόνων μας μα ούτε και σκλάβοι εικόνων άλλων.

Το μυστικό κρύβεται στο παράδοξο της έκφρασης. Αν καλοσκεφτούμε την έκφραση στην αρχή αυτού του άρθρου μόνο ένα συμπέρασμα είναι δυνατό. Αν αλλαγή σημαίνει την αντικατάσταση του εαυτού μας από τον ίδιο, τότε αυτό σημαίνει πως υπάρχει εαυτός που στέλνει μηνύματα από κάπου αλλού. Δεν αγνοώ τη μεταφυσική χροιά που μπορεί να δίνει το ¨μηνύματα από αλλού¨ αλλά είναι η μόνη πιθανή εξήγηση. Όπως φαίνεται είμαι ένας λάτρης του ασυνείδητου.

Ένας Σωσίας

Ο κρατικός υπάλληλος Ιακώβ Πέτροβιτς Γκολιάντκιν παλεύει καθημερινά με απλές δραστηριότητες της ζωής. Δεν ξέρει πότε και αν πρέπει να χαιρετήσει κάποιον, ειδικά αν δεν γνωρίζει τις προθέσεις του, όπως έναν συνάδελφο ή τον προϊστάμενό του. Δεν αναγνωρίζει τι χρειάζεται ο ίδιος, μόνο ο γιατρός του θα του υποδείξει πως θα έπρεπε ίσως να βγαίνει έξω περισσότερο και σε τελική ανάλυση πως θα έπρεπε να “τσακίσει” τον χαρακτήρα του. Βρίσκεται σε πολύ δύσκολη θέση καθώς δε φαίνεται να έχει κανένα έλεγχο στις καταστάσεις μέσα στις οποίες βρίσκεται. Δε φαίνεται ο κόσμος να είναι μέρος γι΄ αυτόν.

Η τραγωδία του θα συνεχίσει να εκτυλίσσεται όταν θα αντιληφθεί, ύστερα από μια παταγώδη κοινωνική αποτυχία σε ένα δείπνο, έναν σωσία του στο δρόμο. Είναι πανομοιότυπος και αμέσως θα εισβάλλει στη ζωή του. Θα έρθει στο σπίτι του και θα τον ακολουθεί σχεδόν όπως η σκιά του. Ύστερα από το αρχικό σοκ ο Γκολιάντκιν θα ερμηνεύσει τον σωσία του σα δώρο. Μαζί του θα μπορούσε να έχει ένα σύμμαχο απέναντι στον κόσμο. Η συμπαιγνία τους θα τον έσωζε από την επισφαλή του θέση. Επιτέλους ένας όμοιος που θα τον καταλάβαινε! Μαζί του θα σκάρωνε ένα σωρό παγίδες στους εχθρούς του. Δυστυχώς, τα πράγματα δε θα είναι ακριβώς έτσι.

Ο νέος Γκολιάντκιν μοιάζει μεν εξωτερικά με τον ήρωα αλλά πρόκειται για έναν εντελώς διαφορετικό χαρακτήρα. Φαίνεται πως μπορεί να κάνει ότι δε μπορεί να κάνει ο ίδιος. Είναι εξωστρεφής, ετοιμόλογος και κοινωνικός και κάποιες φορές ως και αλαζονικός και χειριστικός. Είναι όλα αυτά που δε μπορούσε να κάνει και να αντέξει ο ήρωας στους άλλους. Σιγά σιγά θα ξεκινήσει να εξαχρειώνει τον ήρωα μπροστά στα μάτια των άλλων. Θα τον εκθέσει τόσο πολύ που είναι σαν να προσπαθεί να κλέψει τη ζωή του.

Ο Ντοστογιέφσκι στον Σωσία, έργο που έγραψε 24 ετών(!), θα περιγράψει την αγωνιώδη πάλη ανάμεσα σε 2 όμοιους ανθρώπους η οποία θα έχει την χειρότερη δυνατή έκβαση για τον αρχικό ήρωα. Στο τέλος, ο άμοιρος Ιακώβ Πέτροβιτς δε θα μπορέσει να κατανοήσει τι συνέβη και θα οδηγηθεί με συνοπτικές διαδικασίες σε άσυλο φρενοβλαβών. Όλοι θα θεωρήσουν πως εκεί ανήκει. Ο Γκολιάντκιν θα αντικατασταθεί από τον Σωσία του, ο οποίος στην ουσία του έκλεψε τη ζωή… Ή μήπως την χάρισε στον Σωσία του; Ο ήρωας έκανε πράξη την προφητεία του γιατρού του. Τσάκισε τον χαρακτήρα του τόσο μεθοδικά που σχεδόν έκανε δώρο τη ζωή του σε μια πολύ πιο προσαρμοστική εκδοχή του εαυτού του.

Μια θεραπεία

Θα αναρωτιόταν κάποιος: Αυτό είναι ο στόχος της θεραπείας; Να οδηγηθεί ένα κομμάτι μας στον αποκλεισμό και στη θέση του να μπει κάτι πολύ πιο προσαρμοστικό έστω και αν το μισούμε θανάσιμα; Φυσικά και όχι. Ένας τέτοιος διχασμός θα ήταν καταστροφή και το βίωμα που θα τον συνόδευε θα ήταν εφιαλτικό. Στη συνέχεια, το ηττημένο κομμάτι θα επέστρεφε για την εκδίκηση του, παίρνοντας με τη σειρά του τη θέση του Σωσία.

Αυτό που κάνει την θεραπεία εφικτή είναι η διάσωση αυτού που έλειψε τόσο πολύ στον ήρωα του Ντοστογιέφσκι. Ένας ενδιάμεσος χώρος ανάμεσα σε αυτό που θεωρούμε σίγουρο και αυτό που έρχεται να το καταστρέψει. Ένας ασφαλής χώρος ανάμεσα στο ευάλωτο κομμάτι μας που υποφέρει και τον εχθρό του. Εδώ φυσικά μιλάμε για την ασφάλεια που τόσο χρειάζεται να εγκατασταθεί κατά τη διάρκεια μια θεραπευτικής διαδικασίας. Το σημαντικότερο είναι η στάση του θεραπευτή και φυσικά η προσωπικότητά του. Τι θα χρειαζόμασταν για να νιώσουμε την ασφάλεια; Πρώτα πρώτα ο θεραπευτής θα έπρεπε να αποφύγει την κάκιστη πρακτική του γιατρού του Γκολιάντκιν. Σε καμία περίπτωση δε πρέπει να τσακίσουμε τον χαρακτήρα μας. Δε θα χρειαστεί να γίνουμε κάτι άλλο. Η στάση της πλήρους αποδοχής των εικόνων που έχουμε για τον εαυτό μας είναι απολύτως απαραίτητη. Όχι για χάρη του σεβασμού και μόνο αλλά και επειδή πρέπει να γίνει γνωστό, σε όλη του την έκταση, αυτό που ο θεραπευτής καλείται να βοηθήσει να αλλάξει. Αυτές οι εικόνες είναι πιθανό να προκαλούν πολύ μεγάλο πόνο και δυσκολίες αλλά η αποδοχή τους από τη μεριά του θεραπευτή είναι και το πρώτο βήμα για την απάλυνση τους.

Συνιστά όμως αυτό θεραπεία; Το να συναισθανθεί και να ακούσει κάποιος αυτό που μας πονά είναι μια πολύ σημαντική αρχή. Από κάποιο σημείο και πέρα όμως πρέπει να αρχίσουν να αναδύονται διαφορετικές προοπτικές απεικόνισης του εαυτού μας και της σχέσης του με τον κόσμο. Είναι ανάγκη να μπορούμε να αντέξουμε την μοναξιά που συνοδεύει την μετατόπιση που χρειαζόμαστε. Δε μπορεί να το κάνει κανένας για μας. Τότε βρισκόμαστε στον ενδιάμεσο χώρο της δημιουργίας ενός καινούριου εαυτού. Ίσως, η ίδια η παρουσία του πόνου να είναι η ένδειξη πως έχουμε ακούσει τον ανησυχητικό ψίθυρο ενός μηνύματος από αλλού. Ο ήρωας του Ντοστογιέφσκι πίστεψε πως έρχεται απ΄ έξω με τη μορφή του Σωσία του, αναλώθηκε στη μάχη εναντίον του και τελικά ηττήθηκε.

Θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε πως το μήνυμα έρχεται από μέσα αλλά θα ψάχναμε στο απέραντο σκοτάδι ενός εσωτερικού χωρίς την παρουσία του άλλου και της σχέσης μας μαζί του. Σε ένα απέραντο χώρο χωρίς διαφορές και περιγράμματα, μια σαγηνευτική τελειότητα. Σε μια ληθαργική βεβαιότητα ακίνητη στο χρόνο. Σίγουρα, δε θα μπορούσαμε να πούμε και πολλά πράγματα για ένα εσωτερικό το οποίο δε διαφοροποιείται πουθενά, εκτός και αν εισάγουμε διαφορές. Εκτός αν εισάγουμε την ατέλεια στην τελειότητα. Η εσωτερική μας ζωή διαμορφώνεται από την διυποκειμενικότητα των μηνυμάτων που ορίζουν τις διαθέσιμες εικόνες. Για να ακούσουμε τη φωνή του μηνύματος, χρειαζόμαστε κάποιον άλλο να μας την επιστρέψει. Μάλλον, η σχέση μας με τον άλλο είναι που δημιουργεί τα μηνύματα. Και πολλές φορές βρισκόμαστε σε σχέσεις των οποίων τους κανόνες δε γνωρίζουμε ακριβώς. Πολλές φορές, ίσως να τους αγνοούμε εντελώς. Σε αυτή την περίπτωση μπορεί να μοιάζουμε λίγο και στον Γκολιάντκιν. Αν αγνοούμε τους κανόνες είναι σίγουρο πως σε κάποιο σημείο θα ηττηθούμε.

Η θεραπεία είναι εφικτή επειδή μπορούμε να δοκιμάσουμε τους κανόνες που σχετιζόμαστε. Γιατί, στη διάρκεια της θεραπείας όλα επιτρέπονται. Μπορούμε να μεταβιβάσουμε ότι θέλουμε στο θεραπευτή μας, ακόμα και αυτά που νιώθουμε απαγορευμένα ή τερατώδη. Ίσως το δυσκολότερο έργο είναι να γίνουν ανεκτές οι επιπτώσεις αυτού του “όλα επιτρέπονται”. Μια από τις πιο “δυσάρεστες” είναι αν δούμε πως ίσως το να γίνουμε λίγο σαν τον Σωσία μας δεν είναι τόσο καταστροφικό όσο πιστεύαμε. Το βασικό είναι να δούμε αυτό που χρειαζόμαστε, που μπορεί να βρίσκεται στα πιο απίθανα σημεία. Ίσως αυτό που χρειαζόμαστε για να γίνουμε πιο πλήρεις, απαλλαγμένοι από την τελειότητα, πραγματικά να έρχεται από αλλού.

 

Από τον Θοδωρή Δρούλια