Πραγματικά, είναι άξιο απορίας τι θα μπορούσε να προσφέρει ακόμα ένα κείμενο που να ασχολείται με τις επιπτώσεις της σατανικής έμπνευσης του Ρενέ Μαγκρίτ να ζωγραφίσει μια πίπα και από κάτω ακριβώς από την εικόνα να γράψει λίγο διδακτικά, σχεδόν δασκαλίστικα, τη φράση “Αυτό δεν είναι μια πίπα”. Η μοίρα της τέχνης όμως αυτή είναι. Να εξαντλείται από την απελπισία μας να μας μιλήσει. Ακόμα και τα γράμματα στον πίνακα έχουν κάτι που θυμίζει γραφή με κιμωλία πάνω σε μαυροπίνακα σχολείου. Λόλα, να ένα μήλο. Αυτό είναι μια μπάλα. Η διαφορά της συγκεκριμένης διδαχής είναι πως η δήλωση αντιφάσκει, προφανώς, με την αίσθηση που αυτομάτως μας δημιουργείται πως βλέπουμε μια πίπα. Άρα και η ίδια η διδαχή ακυρώνει τον εαυτό της. “Αυτό δεν είναι μια διδαχή”.

Είναι προφανές, και όλο το μυστικό βρίσκεται εκεί, πως αυτό που βλέπουμε είναι η αναπαράσταση μιας πίπας και τίποτα παραπάνω. Ας ακολουθήσουμε τον ίδιο τον Μαγκρίτ. ¨Η περίφημη πίπα… Με έχουν κατηγορήσει πολλοί γι ΄ αυτή. Και όμως… Μπορείτε να την γεμίσετε με καπνό; Όχι, γιατί απλώς είναι μια εικόνα και τίποτα περισσότερο. Εάν είχα γράψει «αυτό είναι μια πίπα» θα έλεγα ψέματα¨. Είναι τόσο πειστικός που σε εκνευρίζει. Ο πίνακας ονομάζεται ¨ Η προδοσία των εικόνων» και όλοι γνωρίζουμε πως μπορεί να νιώσουμε όντας προδομένοι.

Την τάση των πραγμάτων να γίνονται σχεδόν πάντα πιο περίπλοκα ο Μαγκρίτ την υπηρέτησε με θρησκευτική ευλάβεια. Δημιούργησε άλλον ένα πίνακα σχετικό με την ¨Προδοσία των εικόνων¨ αυτή τη φορά όμως, αυτό που αναπαριστάται είναι η ίδια εικόνα με την διάσημη υποσημείωση, η οποία όμως πλέον είναι εντός αυστηρού πλαισίου, το καβαλέτο ενός ζωγράφου, τοποθετημένο εντός ενός δωματίου με ξύλινο πάτωμα. Ο προηγούμενος πίνακας έγινε πίνακας εντός ενός άλλου πίνακα. Το μυστήριο της υπόθεσης (ο τίτλος του δεύτερου έργου είναι ¨Τα δυο μυστήρια¨) είναι μια άλλη, τεράστια πίπα, πιο μουντή, λιγότερο προσεγμένη ίσως από αυτή του πίνακα, που φαίνεται να αιωρείται στο κενό. Μας λείπει επίσης το σημείο αναφοράς που θα μας επέτρεπε να ξεχωρίσουμε το πραγματικό μέγεθος αυτής της αιωρούμενης πίπας. Είναι μπροστά από το καβαλέτο και μας φαίνεται τόσο μεγάλη; Ή είναι πίσω και το μέγεθός της είναι τεράστιο; Σε ένα ρεαλιστικό τοπίο εμφανίζεται μια ακαθόριστη, αρχετυπική πίπα. Αν σκεφτούμε για τη σχέση των δυο έργων, είναι σαν ο ζωγράφος να είχε ζουμάρει στην πρώτη περίπτωση και ανοίγοντάς μας το πεδίο στη δεύτερη, μας ανέδειξε μια δεύτερη προδοσία. Μυστήρια πράγματα.

Γιατί να φλυαρούμε για δυο πίνακες, από τη στιγμή κιόλας που έχουν ειπωθεί τόσα πολλά γι΄ αυτούς; Αν θέλαμε να προχωρήσουμε σε περισπούδαστες αναλύσεις για το τι είναι ορατό, πραγματικό και κατά πόσο ο κόσμος μπορεί να γίνει γνωστός ή όχι ή τελικά ποια είναι η θέση της ζωγραφικής εντός αυτών των προβληματισμών ούτως ή άλλως θα απογοητευόμασταν από το αποτέλεσμα. Το έχουν πάθει κι ΄ άλλοι.

Αυτό που ίσως να κάνει την Ψυχολογία να ενδιαφερθεί για τα δυο αυτά έργα είναι φυσικά, κατά πρώτο λόγο, η απλότητα της διατύπωσης. Φαινομενικά, αντιφάσκει με το προφανές. Ποιος έχει το δικαίωμα, σε μια θεραπευτική σχέση, να το σκέφτεται; Ένας θεραπευόμενος είναι σίγουρα εκτεθειμένος στο είδος μιας τέτοιας δήλωσης. Έχει μπροστά του έναν θεραπευτή, τη διάταξη του θεραπευτικού χώρου και όλες τις ιδέες που συνοδεύουν την αντίληψη του για το τι είναι η θεραπεία. Ανά πάσα ώρα και στιγμή μπορεί να υποσημειώσει στην αναπαράστασή του ¨Αυτό δεν είναι θεραπεία¨, δήλωση σίγουρα καθόλου ευχάριστη για οποιονδήποτε θεραπευτή. Αυτό που συμβαίνει όμως είναι κατά κάποιο τρόπο αντίστροφο. Το αίτημα της θεραπείας είναι σίγουρα ο υποκειμενικός πόνος που προκαλείται από τον τρόπο με τον οποίο ο ασθενής προσπαθεί να κατακτήσει την ικανοποίηση, η οποία όμως δεν φαίνεται να έρχεται. Γιατί όμως; Ο ίδιος ο Μαγκρίτ μας έχει δώσει μια απάντηση: Μπορείτε να τη γεμίσετε με καπνό; Όχι, είναι απλώς μια εικόνα τίποτα περισσότερο. Αν όλα ήταν θέμα πειθούς, το ζήτημα θα λυνόταν στα γρήγορα. Οποιοσδήποτε θα μπορούσε να χτίσει επαρκή επιχειρήματα για το πως αποτυγχάνουμε μέσω των κατεστημένων τρόπων που αναπαριστούμε τον εαυτό μας και τις σχέσεις του να βρούμε την ικανοποίηση. ¨Το να κλείνεσαι στο σπίτι δεν σε βοηθάει¨, ¨Είσαι εγκλωβισμένος σε μια σχέση που δε σε ικανοποιεί¨ κλπ. Ποιός ή τι αντιστέκεται λοιπόν; Τι συντηρεί την αιχμαλωσία σε μια αναπαράσταση για την οποία, το υποκείμενο που υποφέρει, είναι σίγουρο για την πραγματικότητά της και της εναποθέτει ευλαβικά την ελπίδα του; Ε, λοιπόν είναι το τίμημα, η θυσία προκειμένου να αποφευχθεί ένα μεγαλύτερο κακό.

Ο Μαγκρίτ δημιούργησε έναν κενό χώρο ανάμεσα στην βεβαιότητα της αναπαράστασης και στην δυνατότητά μας να μιλάμε γι ΄ αυτή. Η πληρότητα και ταυτότητα του αναπαριστώμενου αντικειμένου (με όλο το συναισθηματικό φορτίο του) έχει υποστεί μια ρωγμή από την οποία χάσκει ενοχλητικό και άβολο, το κενό. Αυτό το κενό θα αποφύγει με κάθε τρόπο το υποκείμενο που υποφέρει. Θα επιμείνει ηρωικά πως ¨Αυτό δεν μπορεί παρά να είναι μια πίπα¨ ή ¨Η μητέρα μου φταίει για όλα¨ ή ¨Αποτυγχάνω σε όλα¨ ή, όταν απλώς κάποιος δε μπορεί να απαλλαχθεί από το να φορτώνεται ευθύνες που δεν του αναλογούν. Με αυτό τον οπλισμό διατηρείται η συνοχή που αποτρέπει την απογοητευτική υπόθεση πως ίσως και να μην υπάρχει τίποτε άλλο να αντικαταστήσει το γνώριμο. Αν θέλουμε να αποφύγουμε το ανυπόφορο της έλλειψης μπορεί και να χρειαστεί να συντηρούμε μια επίπονη και βλαβερή βεβαιότητα. Βρισκόμαστε στο Βασίλειο της αντίστασης.

Πως μπορεί να χρησιμοποιηθεί η δύναμη της υποσημείωσης του πίνακα χωρίς να προσβάλλει τον κόσμο του ανθρώπου που αναζητά βοήθεια; Κατά την γνώμη μου πρόκειται για ένα πανίσχυρο ξόρκι που πρέπει να προφέρεται με σύνεση ή ακόμη και καθόλου. Ακόμα και για αυτό μπορεί να ισχύει ¨Αυτό δεν είναι ξόρκι¨. Το μυστικό είναι πως αν ο θεραπευτής θέλει να αναλάβει τη θέση αυτού που θα αρνηθεί την βεβαιότητα της ύπαρξης της αναπαράστασης μιας ¨πίπας¨ οφείλει να σηκώσει το βάρος της αναπλήρωσης του ενδεχόμενου κενού. Πρόκειται για ένα πολύ δύσκολο έργο καθώς μπορεί να βρεθεί αντιμέτωπος με το να γίνει ο ίδιος το αντικείμενο της απελπισίας του πελάτη του. Χρειάζεται μεγάλη αυτοσυγκράτηση από μέρους του θεραπευτή και πολύ θάρρος από τη μεριά του θεραπευόμενου η αναδρομή σε όλα όσα κάθε σύμβολο σημαίνει. Το σύμβολο είναι ρευστό και παιχνιδιάρικο, συνδεδεμένο μα το ασυνείδητο και σχεδόν ποτέ δεν σημαίνει το ίδιο πράγμα, πόσο μάλλον τον εαυτό του. Πόσο επίπονο μπορεί να είναι αυτό για κάποιον που έχει ξεχάσει τι είναι το παιχνίδι… ¨Η προδοσία των εικόνων¨ είναι το εναρκτήριο λάκτισμα της θεραπείας.

Πρέπει να αναρωτηθούμε τι μας λέει ο δεύτερος πίνακας. Αν περιμέναμε απάντηση από τον ζωγράφο πιθανότατα δε θα μέναμε ικανοποιημένοι καθώς έχουμε ήδη δυσκολευτεί από την απλότητα του πρώτου. Γιατί άραγε, να ανοίξει το πεδίο, και την απλότητα του ¨Αυτό δεν είναι μια πίπα¨ να την οριοθετήσει σε ένα πίνακα εντός ενός καινούριου; Για τον τίτλο, ούτε συζήτηση φυσικά καθώς ο συγκεκριμένος ζωγράφος ήταν διαβόητος προβοκάτορας, πέρα από τη θεματολογία του, και στην ονομασία των έργων του.

Το μυστικό του δεύτερου πίνακα είναι, εδώ φυσικά δεν υποστηρίζω πως αυτή ήταν η πρόθεση του Μαγκρίτ, η οπτική του. Αυτός που έχει τον ρόλο του θεραπευτή δεν έχει πει όλη την αλήθεια. Έχει ήδη διαπράξει μια μικρή απάτη ή αν δεν θέλουμε να του προσάψουμε κάτι τέτοιο, δεν έχει πει όλη την αλήθεια. Για να λέμε και τα πράγματα με το όνομά τους, δε τον ρώτησε και κανείς. Εξ αρχής, θεραπευτής και θεραπευόμενος έχουν διαφορετική εικόνα. Ο θεραπευόμενος είναι αιχμαλωτισμένος στην αναζήτηση της πραγματικότητας της αναπαράστασης της πίπας. Όσο και ένα βρέφος στο βλέμμα της μητέρας του. Η απώλειά του είναι καταστροφική αν δεν συνοδεύεται από ισχυρές δόσεις παρηγοριάς, και με την πάροδο του χρόνου, της ικανότητας της αυτοΐασης. Είναι πεπεισμένος καθώς είναι και το μόνο αντικείμενο που μαγνητίζει το βλέμμα. Ο θεραπευτής όμως βρίσκεται σε διαφορετική θέση γι ΄ αυτό και η εικόνα που έχει είναι του δεύτερου πίνακα. Η αναπαράσταση μιας αναπαράστασης! Ξέρει με βεβαιότητα πως το καθηλωμένο βλέμμα δε θα μπορέσει να αντέξει τον απότομο αφανισμό του αντικειμένου. Κάτι άλλο πρέπει να μπει στη θέση του. Το απλό μήνυμα του πρώτου πίνακα είναι κάτι που μόνο εκ των υστέρων μπορεί ακουστεί σαν ηχώ έπειτα από μια τεράστια αλλαγή οπτικής. Το ξόρκι μπορεί να λειτουργήσει μόνο περιχαρακωμένο αφού έχει προηγηθεί η ξεδίπλωση των άπειρων επαναλήψεων που μπορεί να προσφέρει το άνοιγμα του πεδίου. Κατά μια έννοια αυτός που υποφέρει πρέπει να έρθει στην θέση του θεραπευτή για να μπορέσει να απαλλαχθεί από τα μάγια που τον καθηλώνουν στην ακινησία και στην ακατανόητη αποτυχία να γεμίσει με καπνό μια αναπαράσταση που ήταν πεπεισμένος πως επρόκειτο για μια πίπα. Τι γίνεται όμως με την μυστηριώδη πίπα που αιωρείται στο κενό; Δεν φαίνεται να έχει σχέση με τον κόσμο των αναπαραστάσεων αλλιώς θα είχαμε μόνο ένα πίνακα εντός ενός άλλου πίνακα, μια αναπαράσταση για μια άλλη αναπαράσταση. Το περίεργο είναι πως οποιαδήποτε παράσταση και να μπει στο πλαίσιο, ένα ποτήρι, ένα πρόσωπο ή ότι άλλο σκεφθείτε, η αλήθεια της δήλωσης θα εμμένει. “Αυτό δεν είναι μια πίπα”. Νομίζω πως αυτή η μυστηριώδης μορφή που εμφανίζεται στην αριστερή πλευρά είναι το ολοκληρωτικά χαμένο αντικείμενο, το πρότυπο που θα μας αναγκάσει να γίνουμε κάτι σαν καλλιτέχνες της ίδιας μας της ζωής. Είναι η πρώτη βεβαιότητα που ύστερα από την απώλειά της πρέπει να τοποθετούμε μονίμως κάτι στη θέση της. Η μαγεία της χωρίς όρους φροντίδας της μητέρας δεν έχει ακριβώς χαθεί, παραμένει στον πυρήνα της ύπαρξης μας σα μαύρη τρύπα. Για να μη χαθούμε εντός της χρειαζόμαστε την αυτόνομη ικανοποίηση της ατέλειωτης αντικατάστασής της. Τελικά ίσως η πηγή της ικανοποίησής μας δεν είναι το εξαντλητικό βύζαγμα αυτού που έχουμε πεισθεί πως είναι αληθινό αλλά η τέχνη του να αντέχουμε την αβεβαιότητα. “Αυτό δεν είναι η Μητέρα σου”.

Θοδωρής Δρούλιας – Ψυχολόγος